સૂર્ય નમસ્કાર

સૂર્ય નમસ્કાર

સૂર્ય નમસ્કાર યોગાસનોમાં શ્રેષ્ઠ માનવામાં આવે છે. આ એક માત્ર આસન એવું પ્રભાવશાળી છે કે જે યોગનો સંપૂર્ણ લાભ અપાવવાનું સામર્થ્ય ધરાવે છે. સૂર્ય નમસ્કાર કરવાથી શરીર તંદુરસ્ત અને રોગમુક્ત બને છે અને તેજસ્વીપણું વધે છે. સ્ત્રી, પુરુષ, બાળકો, યુવાનો અને વૃદ્ધ સૌ માટે સૂર્ય નમસ્કાર લાભદાયી છે.

સૂર્ય નમસ્કાર દરમિયાન બાર મંત્રો ઉચ્ચારવામાં આવે છે, જેમાં સૂર્યના અલગ-અલગ નામ લેવાય છે. દરેક મંત્રનો અર્થ સરળ છે – "સૂર્યને નમસ્કાર છે." આ બાર મંત્રો સૂર્ય નમસ્કારની બાર સ્થિતિઓ દરમિયાન ઉચ્ચારવામાં આવે છે.

સૂર્ય નમસ્કારની બાર સ્થિતિઓ

1.     પ્રણામાસન (પ્રાર્થના સ્થિતિ)
બંને હથેળીઓને જોડીને સીધા ઊભા રહો, આંખો બંધ કરો અને ‘આજ્ઞા ચક્ર’ પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરો. મંત્ર: "ૐ મિત્રાય નમઃ"

2.     હસ્ત ઉત્તાનાસન (હાથ ઊંચા કરવાની સ્થિતિ)
શ્વાસ લેતા-લheta બંને હાથને ઊંચા ઉઠાવો અને ગર્દનને પાછળ ઝુકાવો. ‘વિશુદ્ધિ ચક્ર’ પર ધ્યાન કેંદ્રિત કરો.

3.     ઉત્તાનાસન (આગળ વળવાની સ્થિતિ)
શ્વાસ છોડતા-છોડતા શરીરને આગળ ઝુકાવો, ઘૂંટણ સીધાં રાખીને હાથ જમીનને સ્પર્શ કરો. ‘મણિપૂર ચક્ર’ પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરો.

4.     અશ્વ સંચાલનાસન (ઘોડા સવારી સ્થિતિ)
શ્વાસ લેતા-લheta ડાબું પગ પાછળ લોજો, છાતી આગળ તાણો અને ગરદન પાછળ ઝુકાવો. ‘સ્વાધિષ્ઠાન ચક્ર’ અથવા ‘વિશુદ્ધિ ચક્ર’ પર ધ્યાન કેંદ્રિત કરો.

5.     ચતુરંગ દંડાસન (તખ્તાની સ્થિતિ)
શ્વાસ બહાર કાઢતા-કાઢતા જમણું પગ પણ પાછળ લઈ જાઓ, શરીરને તણાવ આપો અને પીઠ ઉંચી રાખો. ‘સહસ્રાર ચક્ર’ પર ધ્યાન કેંદ્રિત કરો.

6.     અષ્ટાંગ નમસ્કાર (આઠ અંગોનો સ્પર્શ)
શ્વાસ લેતા-લheta પગ, ઘૂંટણ, છાતી, અને માથાને જમીન સાથે સ્પર્શ કરાવો. ‘અનાહત ચક્ર’ પર ધ્યાન કેંદ્રિત કરો.

7.     ભુજંગાસન (સર્પ સ્થિતિ)
શ્વાસ લેતા-લheta હાથ સીધા કરો, છાતીને ઉપર ઉઠાવો અને ગરદન પાછળ ઝુકાવો. ‘મૂલાધાર ચક્ર’ પર ધ્યાન કેંદ્રિત કરો.

8.     અધોમુખ શ્વાનાસન (ઉતાવળા શ્વાન સ્થિતિ)
શ્વાસ બહાર કાઢતા-કાઢતા, શરીરને પાછળ ખેંચી નિતંબ ઊંચા ઉઠાવો. ‘સહસ્રાર ચક્ર’ પર ધ્યાન કેંદ્રિત કરો.

9.     અશ્વ સંચાલનાસન (ફરીથી ઘોડા સવારી સ્થિતિ)
શ્વાસ લેતા-લheta ડાબું પગ આગળ લોજો, છાતી તાણો અને ગરદન પાછળ ઝુકાવો. ‘સ્વાધિષ્ઠાન ચક્ર’ અથવા ‘વિશુદ્ધિ ચક્ર’ પર ધ્યાન કેંદ્રિત કરો.

10.  ઉત્તાનાસન (ફરીથી આગળ વળવાની સ્થિતિ)
શ્વાસ બહાર કાઢતા-કાઢતા શરીરને આગળ ઝુકાવો, માથા વડે ઘૂંટણને સ્પર્શ કરાવો. ‘મણિપૂર ચક્ર’ પર ધ્યાન કેંદ્રિત કરો.

11.  હસ્ત ઉત્તાનાસન (ફરીથી હાથ ઊંચા કરવાની સ્થિતિ)
શ્વાસ લેતા-લheta બંને હાથ ઉપર ઉઠાવો અને ગર્દન પાછળ ઝુકાવો. ‘વિશુદ્ધિ ચક્ર’ પર ધ્યાન કેંદ્રિત કરો.

12.  પ્રણામાસન (શરૂઆત જેવી સ્થિતિ)
હાથ જોડીને સીધા ઊભા રહો, પ્રાર્થના કરો.

સૂર્ય નમસ્કારના લાભો

• હાથ-પગના દુઃખાવાને દૂર કરી તેમને મજબૂત બનાવે છે.

• ગરદન, ફેફસાં, અને પાંસળીઓની મજબૂતાઈ વધે છે.

• શરીરની વધારાની ચરબી ઓછી થઈ શરીર હળવું અને ફીટ બને છે.

• ત્વચા રોગોને દૂર કરવા અથવા અટકાવવા માટે અસરકારક છે.

• પાચનતંત્રની કાર્યક્ષમતા સુધરે છે, કબજિયાત જેવી સમસ્યાઓ દૂર થાય છે.

• શરીરની તમામ નસ-નાડીઓ સક્રિય થાય છે, જેનાથી આળસ અને અતિ-નિદ્રા દૂર થાય છે.

મર્યાદાઓ (સાવચેતી)

• સર્વાઇકલ કે સ્લિપ ડિસ્ક ધરાવતા લોકો માટે ત્રીજી અને પાંચમી સ્થિતિ ન કરવા.

• ગર્ભાવસ્થા દરમિયાન સુર્ય નમસ્કાર ટાળવો અથવા નિષ્ણાતની દેખરેખ હેઠળ કરવો.

• તાજેતરમાં સર્જરી થયેલી વ્યક્તિઓએ આ કરવું નહીં.

• હૃદયરોગ અથવા બી.પી. ધરાવતા દર્દીઓએ ધીમે પ્રેક્ટિસ કરવી અથવા કેટલીક સ્થિતિઓ બદલી શકાય.

સૂર્ય નમસ્કારમાં આવતાં આસનો અને શ્વાસ ક્રિયા

આસન શ્વાસક્રિયા

પ્રણામાસન ઉચ્છવાસ

હસ્ત ઉત્તાનાસન શ્વાસ

ઉત્તરાસન ઉચ્છવાસ

અશ્વ સંચાલનાસન શ્વાસ

ચતુરંગ દંડાસન ઉચ્છવાસ

અષ્ટાંગ નમસ્કાર રોકાવું

ભુજંગાસન શ્વાસ

અધોમુખ શ્વાનાસન ઉચ્છવાસ

અશ્વ સંચાલનાસન શ્વાસ

ઉત્તાનાસન ઉચ્છવાસ

હસ્ત ઉત્તાનાસન શ્વાસ

પ્રણામાસન ઉચ્છવાસ

સૂર્ય નમસ્કાર દરમિયાન બાર મંત્રો ઉચ્ચારવામાં આવે છે, જેમાં સૂર્ય દેવના વિવિધ નામો લેવાય છે. દરેક આસન સાથે એક મંત્ર બોલવામાં આવે છે.

ક્રમ મંત્ર અર્થ

1 ૐ મિત્રાય નમઃ બધા માટે મૈત્રીભાવ રાખનાર સૂર્યને નમસ્કાર છે.

2 ૐ રવિયે નમઃ પ્રકાશ આપનાર સૂર્યને નમસ્કાર છે.

3 ૐ સૂર્યાય નમઃ જગતને જીવન આપનાર સૂર્યને નમસ્કાર છે.

4 ૐ ભાનવે નમઃ તેજસ્વી ભાનુસૂર્યને નમસ્કાર છે.

5 ૐ ખગાય નમઃ આકાશમાં ગતિશીલ સૂર્યને નમસ્કાર છે.

6 ૐ પુષ્ણે નમઃ પોષણ આપનાર સૂર્યને નમસ્કાર છે.

7 ૐ હિરણ્યગર્ભાય નમઃ સોનાથી ચમકતા સૂર્યને નમસ્કાર છે.

8 ૐ મરીચયે નમઃ રશ્મિઓ વેરનાર સૂર્યને નમસ્કાર છે.

9 ૐ આદિત્યાય નમઃ અદિતિના પુત્ર સૂર્યને નમસ્કાર છે.

10 ૐ સાવિત્રે નમઃ સૃષ્ટિ સર્જન કરનાર સૂર્યને નમસ્કાર છે.

11 ૐ આર્કાય નમઃ પાપોને હરનારા સૂર્યને નમસ્કાર છે.

12 ૐ ભાસ્કરાય નમઃ પ્રકાશ આપનાર સૂર્યને નમસ્કાર છે.

આ મંત્રો ઉચ્ચારવાથી યોગાસનનો ફાયદો વધે છે અને મન-શરીર પર શાંતિદાયક પ્રભાવ પડે છે. આમ, સૂર્ય નમસ્કાર એક સંપૂર્ણ યોગ પ્રથા છે જે શરીર અને મનને આરોગ્યપ્રદ બનાવે છે.